دوفضایی شدن، سرمایه و عصر اطلاعات

آپوک (2016) تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات را به مثابه ابزارها، سخت­افزارها و تسهیلاتی تعریف کرده است که مبادله ایده­ ها و اطلاعات گوناگون را درون یک ملت یا فراملت ­ها مدرنیزه کرده، ارتقا بخشیده و ساده می کند. از سویی دیگر رسانه جدید، محیطی برای مشارکت خلاقانه بوده است. مهم­ترین حوزه بروز خلاقیت وبلاگ­ ها، ویکی ­ها، بازی ­های کامپیوتری و شبکه ­های اجتماعی و استارت­ آپ ها بوده است. اما نقطه مقابلی هم که در نوع خود می ­توانسته هم سرکوب ­کننده و هم بروزدهنده خلاقیت، البته در خط سیر فکری از پیش تعیین­ شده­ ای، بوده باشد، ساختار سرمایه است. نگاه آسیب ­شناختی به ­طورکلی ممکن است تنها به مسائل خرد الصاق شود، در صورتی که مباحث خرد و معضلات زندگی روزمره با عطف به نظریات ساختارشکنانه فردریش نیچه آلمانی می ­تواند در بنیان ­های فکری نهفته باشد. معضلی که امروزه گره و پیوندی دوگانه با فضای مجازی از یک سو و فضای فیزیکی یا حقیقی از سوی دیگر برقرار کرده است، مسئله کارگری و اتحادیه­ های کارگری است. سؤال این است که نیروی های اجتماعی امروزه در سراسر جهان و به خصوص در کشور ایران چگونه با دو کیفیت اصلی سرمایه یعنی نحوه تعامل با محیط زیست و انسان به معنای حقیقی انسانی روبرو شده است؟

دوییت در جهانی شدن یا به عبارتی دوفضایی شدن زیست انسانی تنها منحصر به مزیت ­ها و آسیب ­های خرد پیرامون و از درون مطالعات رسانه و فضای مجازی نیست. دوگانه شدن فضای فیزیکی از فضای مجازی و انتقال آسیب ­های کلان گذشته نظام ­های اقتصادی به نظام نوین اطلاعاتی از منظر اقتصاد سیاسی دارای اهمیت است. امروزه با اقتصاد اطلاعات و سرمایه ­داری اطلاعات سروکار داریم. سرمایه ­داری اطلاعات اشاره به افزایش اهمیت اطلاعات در نظام سرمایه داری تحت شرایط جهانی شدن با رشد و توسعه همزمان تکنولوژی است. ایده سرمایه داری اطلاعاتی به نسبت با مفهوم اقتصاد دانش دراکر ۱۹۹۲، جامعه پساصنعتی تورین ۱۹۷۱ و بل ۱۹۷۶ و همچنین با جامعه اطلاعاتی وبستر ۲۰۰۲ و جامعه شبکه ای کاستلز ۲۰۰۰ تشابه دارد.

در فضای مجازی با فرامتغیرهای مهمی مانند سرعت بالا، فراگیری، فرامکانی، فرازمانی، قابلیت دسترسی دائم، سیال بودن و چندرسانه ای بودن روبرو هستیم. اما چگونه سرمایه می تواند با کاربرد چنین کاتالیزی خود را با محتوای گذشته خود در تعاریف و واژگان و تکنولوژی جدید باز تولید کند؟

در واقع نظام سرمایه داری با انتقال از فضای دولت-ملت به جامعه جهانی شده، و بر مبنای چهار مفهوم مدرن بازار یعنی مالی سازی، تحرک سرمایه، ثروت جهانی معطوف به نهادهای بین المللی مانند صندوق بین المللی پول و اشاعه فرهنگ سرمایه تلاش در بازآفرینی خود داشته است. اینکه پس از دوره بروز دنیای نئولیبرالیسم چگونه با تعریف چهار مفهوم ذکر شده قدم در اقتصاد اطلاعات و سرمایه داری اطلاعات می گذاریم، تاریخچه طولانی داشته و نیازمند مطالعات گسترده اقتصاد سیاسی است. اما اینکه چگونه پیامدهای چهار اصل ذکر شده در فضای مجازی بروز کرده و چگونه می توان رد آسیب شناختی آن را گرفت به مسئله مهمی تبدیل شده است. برای اندکی روشن تر کردن مسئله می توان به استارت آپ ها به ویژه وبسایت های فروشگاهی اشاره کرد که در دوره جدید در ایران به یک ابزار برای کاهش نرخ بیکاری تبدیل شده است. استارتاپ ها به نوعی یکی از نقاط بلوغ اقتصادی جامعه اطلاعاتی است که در نوع خود هم آسیب زا بوده و هم مزیت بخش است. از منظری می توان گفت که افزایش تولید خدمات در فضای مجازی هم اشتغال را افزایش داده و هم سهولت و دسترسی مصرفی را برای هر کالای انتخابی در کنار بازه حق انتخاب افزایش داده است. اما آسیب های متعددی هم در خود فضای مجازی و فضای سایبری ایجاد شده و هم از جامعه فیزیکی گذشته آورده شده است. بحث مهم آسیب شناختی استارتاپ ها که هم می توان آن را از منظر دوفضایی بررسی کرد و هم می­توان از منظری راهبری، ابزاری و آسیب شناختی به طور کلی به آن نگریست، بحث تامین اجتماعی است که در عین اینکه در جهان واقعی با مسئله آن روبرو بوده ایم، چنین مسئله ای به فضای مجازی و دنیای خدمات اینترنتی هم پای گذاشته است. چگونه می توان با لامکانی و لازمانی و دسترسی سریع و مطمئن و آزاد به خدمات اینترنتی و سهم بالای چنین خدماتی در تولید ناخالص داخلی کشور نگریست اما به مباحث آسیب زای آن که بحث برابری و ممانعت از انحصارات و تقویت اتحادیه های کارگری است اشاره ای نکرد؟

امروزه با حجم عظیمی از مبادلات اقتصادی شامل تمامی فعالیت های استارتاپ ها در ایران روبرو هستیم. در چنین محیطی واحدهای اقتصادی بدون هرگونه منع قانونی و حتی با معافیت های مالیاتی و دریافت یارانه اقدام به مشارکت در فعالیت های خدماتی اینترنتی می کنند. این مفهوم در قالب دولت الکترونیک هم در دستور کار قرار گرفته است. اما پیامدهای آسیب شناختی این امر نبود قراردادهای کار و تامین اجتماعی لازم برای کارگران و کارمندانی بوده است که برای مثال در خدمات حمل و نقل استارت آپی شروع به فعالیت کرده اند. اینکه در دنیای فیزیکی نیز با معضلات استخدام های موقت و یا قراردادی روبرو بوده ایم و سیاست های دولت ها در زمینه افزایش اشتغال و در عین حال مسئولیت نپذیرفتن در قبال نیروی کار به فضای مجازی انتقال پیدا کرده است، یک انتقال از فضای اول به فضای دوم یعنی از فضای فیزیکی به فضای سایبری را نشان می دهد. انتقالی که با هدف خصوصی سازی عرصه فعالیت اقتصادی ولی بدون توجه به پیامدهای آسیب شناختی چنین گسترش فعالیتی بوده است. به آسیب شناسی فضای مبادلاتی و خدماتی اینترنتی اگر توجه داشته باشیم با انبوهی از تکرار فعالیت های افسار گسیخته مالی و خدماتی در کشوری روبرو بوده ایم که هنوز به طور دقیق و منظمی حتی وارد دنیای صنعتی نیز نشده است و با گذر از اقتصاد کشاورزی در یک همگامی با اقتصاد جهانی وارد دنیای خدماتی شده است.

در کسری از ثانیه می توانید وارد شبکه های خرید و فروش کالاهای حقیقی، خدماتی و اطلاعاتی شوید. نظام خدمات اقتصادی شما را به انبوهی از اطلاعات کدبندی شده و ارزهای قابل تبدیل روبرو می کند. با گشت و گذار بدون فعالیت فیزیکی و بدون لمس و احساس از نزدیک، با نه خود اشیا بلکه با نمود آن به عنوان تصویر ساخته شده از کالاها روبرو می شوید. از منظری زیبایی شناختی، حتی دیگر توان آشپزی، رانندگی و حتی پرسه زنی پاساژها را نیز از خود گرفته ایم و با یک کلیک، اطلاعات تغذیه ای خود نیز را در اختیار انبوهی از شبکه ها قرار می دهیم. نتیجه این است که انسان به عنوان هویتی بر حسب خود انسان نیز تعریف نمیشود و حتی انسان اقتصادی دوره صنعتی شدن نیز در حال تبدیل شدن به انسان صفر و یکی کامپیوتری با واحد پول جهانی بیتکوین است البته با بیمه خصوصی.

 

منابع

1.     Apuke, O. D. (2016). Information Communication Technology and Citizen Journalism in Nigeria: Pros and Cons. Higher Education of Social Science, 11(4), 14-17.

2.     Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. The Information Age: Economy, Society, and Culture Volume I (Information Age Series). London: Blackwell.

3.     Drucker, P. (1998). From capitalism to knowledge society. The knowledge economy, 15-34.

4.     Touraine, A. (1971). The post-industrial society: tomorrow's social history: classes, conflicts and culture in the programmed society (Vol. 6813). Random House.

5.     Webster, F. (2002). The information society revisited. Handbook of new media, 255-266.

6.     Bell, D. (1976, May). The coming of the post-industrial society. In The Educational Forum (Vol. 40, No. 4, pp. 574-579). Taylor & Francis Group.